Όλη η παραγωγή του χωριού σε σιτάρι και καλαμπόκι κατέληγε στο μύλο. Για να γίνει αλεύρι και από εκεί να φτάσει στο κασόνι και στην κάθε νοικοκυρά για το ζύμωμα του ψωμιού.

Ο μύλος δούλευε με νερό, ήταν ένας νερόμυλος. Το νερό που ερχόταν από ένα αυλάκι οδηγείτο στην «κάλανη», αρχικά ξύλινη, αργότερα τσιμεντένια.

Βγαίνοντας με μεγάλη ορμή από το σιφόνι, το στένωμα στο κάτω άκρο της κάλανης, κτύπαγε στα πτερύγια μιας φτερωτής και την περιέστρεφε.

Η περιστροφή της φτερωτής έθετε σε περιστροφή τη μια από τις δυο μυλόπετρες, την πάνω.

Ο καρπός οδηγείτο ανάμεσα στις δυο μυλόπετρες, την ακίνητη από κάτω και την περιστρεφόμενη από πάνω και αλεθόταν, γινόταν αλεύρι.

Δεν μπορούμε να πούμε από πότε λειτουργούσε ο Μύλος αυτός. Προφανώς όμως λειτουργούσε από τότε που υπήρχε το χωριό. Γιατί το χωριό χρειαζόταν το Μύλο. Και όταν υπήρχε κάποιο πρόβλημα και μέχρι την αποκατάστασή του, πήγαιναν στους Μύλους της γειτονικής Αμβρακιάς. Υπήρχαν δύο μύλοι εκεί, που ανήκαν σε ιδιώτες. Ο δικός μας ανήκε στον Άγιο Δημήτριο. Τον είχαν φτιάξει βέβαια οι χωριανοί, όπως και τόσα άλλα πράγματα στο χωριό, τον είχαν όμως παραχωρήσει στην εκκλησία τους για να εξασφαλίσουν και σε αυτή ένα εισόδημα.

Αναφέρεται η λειτουργία, για κάποιο διάστημα, και ενός δεύτερου μύλου, ιδιωτικού, των Κοτσαλέων, που λειτούργησε λίγο πιο κάτω από το μύλο της εκκλησίας.

Σε κάθε άλεσμα ο μυλωνάς κρατούσε το «ξάι», μια ποσότητα αλευριού, για τη δική του συντήρηση και για το νοίκι που πρέπει να δώσει στον Άγιο Δημήτριο.

Ο μύλος έβγαινε σε δημοπρασία κάθε ένα ή δυο χρόνια από το Εκκλησιαστικό Συμβούλιο αλλά και με την παρουσία και συνεργασία του Κοινοτικού Συμβουλίου. Πέρα από την προφορική παράδοση έχουμε και κάποια γραπτά ντοκουμέντα σχετικά με τη λειτουργία του Μύλου.

Το πρώτο είναι ένα συμφωνητικό του 1867, που γίνεται στο Συμβολαιογράφο του Κεφαλόβρυσου –Θέρμου ανάμεσα στο Κοινοτικό Συμβούλιο και το Μυλωνά.

Βλέπουμε ότι η διαχείρισή του, τουλάχιστον στη συγκεκριμένη περίοδο, γιατί σε άλλες περιόδους η δημοπρασία γινόταν από το Εκκλησιαστικό Συμβούλιο,  είναι υπόθεση του εκλεγμένου Κοινοτικού Συμβουλίου  που είναι η ανώτερη αρχή του χωριού και υπεύθυνη για τη σωστή λειτουργία του χωριού. Η καλή δε λειτουργία του μοναδικού μύλου του χωριού είναι προφανώς σημαντική υπόθεση.

Το συμφωνητικό αναφέρει:

Αριθ 885
Εν Κεφαλοβρύσω και εν τη οικία μου σήμερον την δεκάτην ενάτην Ιανουαρίου του χιλιοστού οκτακοσιοστού εξηκοστού εβδόμου έτους ημέραν Πέμπτην ενεφανίσθησαν ενώπιον εμού του συμβολαιογράφου Κουρήτιδος Δημητρίου Παπαδογγάννη κατοίκου ενταύθα επί παρουσία και των γνωστών μοι και εχόντων τα νόμιμα προσόντα μαρτύρων Κωνσταντίνου Αναγνωστοπούλου, εμπόρου και Πέτρου Δεληκωστοπούλου επιπλοποιού, κατοίκων αμφοτέρων ενταύθα, οι απευθείας γνωστοί εμοί τε και τοις μάρτυσι; και άσχετοι ………… …….. συγγενείας κύριοι, Θωμάς Τσαπαρής αφ’ ενός και Ιωάννης Παναγιωτόπουλος αφ’ ετέρου, γεωργοί κάτοικοι Γκιρτοβού, και εζήτησαν από κοινού την σύνταξιν του παρόντος, δηλώσαντες τα εξής: Ο πρώτος ως διαχειριστής; παρά της κοινότητας Γκιρτοβού ενός υδρομύλου της εκκλησίας του χωρίου άγιος Δημήτριος κειμένου εν τη θέσει λογκά της περιφερείας του χωρίου Γκιρτοβού, εν καλή καταστάσει, καινουρίου, με όλας του τας μηχανάς, ενοικιάζει τούτον εις τον δεύτερον επί δύο ολόκληρα έτη αρχόμενα από την εικοστήν έκτην παύσαντος μηνός οκτωμβρίου 1866 , εξηκοστού έκτου, υπό τον όρο ως συμφωνήθη να παραδώσει ο δεύτερος εις τον πρώτο:
1) Λόγω μισθώματος του ειρημένου μύλου αραβόσιτον οκάδας εννεακοσίους είκοσι ( 920) στα δυο έτη της ενοικιάσεως ταύτης και αποδοθούν εις έξ (6) ίσας δόσεις ήτοι κατά τους μήνας Νοεμβρίου, Δεκεμβρίου, Ιανουαρίου εκάστου έτους. Και επειδή ο μην Νοέμβριος της πρώτης δόσεως παρήλθε απρακτί; η δόσις αύτη, ως και του παύσαντος Δεκεμβρίου να δοθούν τον ερχόμενο Ιούλιο, ενεστώτος έτους.
2) ο μισθωτής ούτος Παναγιωτόπουλος θέλει εξακολουθεί υποχρεωτικώς τας συμφωνίας αι οποίαι είναι μετά της Κοινότητας Γκιρτοβού ως προς το ποσό του ξαγιού – εν γένει των προσερχομένων να αλέσωσι, εν τω ειρημένω μύλω, τουτέστιν δεν θέλει λαμβάνειν περισσότερον της οκάς μιας επί ενός εκάστου αλεστέου ; κάδδου, επί των προσερχομένων προς άλεσιν γενημάτων κατοίκων εκ της κοινότητος Γκιρτοβού.
3) Οφείλει ούτος ο δεύτερος να παραδώσει εις τον πρώτον κατά την λήξιν της ενοικιάσεώς του ήτοι την εικοστήν έκτην Οκτωμβρίου του έτους χιλιοστού οκτακοσιοστού εξηκοστού ογδόου τον ανωτέρω μύλον εν καλή καταστάσει κινούμενον με όλας του τας μηχανάς και εις κατάστασιν εις ήν τον επαρέλαβε από τον παρελθόντα Οκτώβμριον
Ο δε δεύτερος συνομολογεί και παραδέχεται τους ανωτέρω όρους της συμφωνίας και υπόσχεται την ακριβή εκπλήρωση αυτών και την εμπρόθεσμον απόδοσιν του μισθώματος προς τον πρώτον ως επιτετραμμένου παρά της ανωτέρω Κοινότητος την διαχείρισιν εν γένει του ειρημένου υδρομύλου, παραιτούμενος πάσης ενστάσεως απορίας ή θεομηνίας και ο μύλος θέλει εισέρχεται αυτοδικαίως εις την διάθεσιν και διαχείρισην του πρώτου άμα λήξει η ………………… …………………. τούτου ενοικίαση.
Ταύτα οι συμβαλλόμενοι ούτοι εξέθεσαν οικιοθελώς και ……συνετάχθη το παρόν όπερ αναγνωσθέν ευκρινώς και μεγαλοφώνως εις επήκοον πάντων και επιβεβαιωθέν υπογράφεται παρά πάντων.
Οι Μάρτυρες, Οι συμβαλλόμενοι, Ο συμβολαιογράφος

Το δεύτερο ντοκουμέντο είναι του 1861. Ο Θεοδωρής Καραγεώργος που είχε το Μύλο τον προηγούμενο χρόνο, το 1860, χρωστούσε στην εκκλησία δέκα κάδους καλαμπόκι, που αντιστοιχούσαν σε 60 δραχμές. Μη μπορώντας να δώσει το καλαμπόκι ή τα χρήματα, παραχωρεί στην Εκκλησία ένα αγρόκτημα καλύπτοντας το μισό του χρέους του, συντάσσοντας και σχετικό έγγραφο με μάρτυρες.

Εν Γκιρτοβό τη 28 Οκτοβρίου 1861
Ο υποφενόμενος Θεοδωρής Καραγιώργος κάτικος του χορίου Γκιρτοβού του Δήμου Αμβρακίας επειδή χρωστώ εις την εκκλησία του Αγίου Δημητρίου ( την εντός του χοριού μας) προερχομένας από δέκα κάδους αραβοσίτου όπου ήχα τον Μήλον ενηκιασμένον το έτος 1860 αναβένουσα το όλον εις δραχμάς εξήντα, μη έχοντας σήμερον να τας δόσω, δια τούτο το χοράφη μου κύμενον εις την θέσιν αργυρώ πιγάδη άνιδρον ονόματι θέσης κόμα συνορευόμενον γύροθεν άνωθεν Ζαφρακέοι κάτοθεν δάσος Δημήτριος αθανασίου και ρεύμα το οποίον δίδο εις την εκκλησίαν δια τριάκοντα δραχμάς τας άλας τριάκοντα διαλαμβάνετε εις έτερον έγκραφον εις σύστασιν όθεν συνετάχθη το παρόν ιδηωτικόν έγκραφον δια το βέβεον της αληθείας

Οι μάρτυρες
Π. Κωστόπουλος

Ο υποφενόμενος
Θοδωρής Καραγιώργος

Αναγνώστης επηκολών
Χ. Κωστόπουλος

Η λειτουργία του νερόμυλου, αυτού του εργαστηρίου που δούλευε ασταμάτητα, απαιτούσε και τον κατάλληλο άνθρωπο.

Μυλωνάδες διετέλεσαν ο γιός και ο εγγονός του Θοδωρή Καραγεώργου, οι Λεωνίδας και Θεόδωρος. Επίσης ο Σωτήρης Σωτηρόπουλος και ο γιός του Ηλίας. Ο Λεωνίδας Τσαπαρής – που είχε ασφαλιστεί στο τότε Ταμείο Ελευθέρων Επαγγελματιών και πήρε σύνταξη σαν μυλωνάς – μυλωθρός. Ο Χρήστος Παναγιωτόπουλος, ο Κώστας Σωτηρόπουλος, ο Δημήτρης Κωστόπουλος.

Στη τελευταία περίοδο της λειτουργίας του μύλου τις δεκαετίες 1970 και 1980 δούλευε το μύλο ο Γιώργος Φ. Πριόβολος.

Ο Μύλος βρισκόταν χαμηλά στο ρέμα, στη «λογγά», πάνω στο δρόμο προς το συνοικισμό του Τσορνόκου και την Αμβρακιά. Εκεί συναντιούνταν δυο μεγάλα ρέματα. Έφερναν σταθερά, νερά από τις πηγές του Γαρδικιώτη, της Βασιλικής, του Γεωργόπουλου, της Σκάλας το ρέμα, και άλλες μικρότερες. Στη συμβολή των δυο ρεμάτων υπήρχε και άλλη μεγάλη πηγή. Ο «Άμπλας». Έτσι ο μύλος δούλευε χειμώνα, καλοκαίρι χωρίς κανένα πρόβλημα.

Αλλά τα ρέματα φέρνανε δυστυχώς και κατεβασιές μεγάλες. Έτσι τα νερά που ήταν η ζωή του μύλου φέρανε και το θάνατό του. Το Φεβρουάριο του 2015 καταστράφηκε από μια μεγάλη κατεβασιά, εξαιτίας μιας μεγάλης κατολίσθησης που έγινε πιο ψηλά.
Βλέπουμε την τελευταία φωτογραφία του…

Λίγο πιο κάτω από το μύλο υπήρχε παλιότερα μια όμορφη γέφυρα για πεζούς. Κατασκευάστηκε τη δεκαετία του 1930. Καταστράφηκε και αυτή λειτουργικά το 1990 και το 2015 εξαφανίστηκε εντελώς.

Μπορείτε να διαβάσετε το κείμενο «ΠΩΣ ΒΡΕΘΗΚΕ Ο ΝΕΡΟΜΥΛΟΣ» του Δημήτρη Λουκόπουλου, από τα «Γεωργικά της Ρούμελης».